Ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώθηκε κατά 441 χιλ. (-4,0%) την περίοδο 2011-2021 δείχνοντας μια τάση που έχει παγιωθεί τα τελευταία 45 χρόνια. Οι προβλέψεις της EUROSTAT, θέλουν τους Έλληνες να ανέρχονται μόλις σε 7,777 εκατ. το 2070. Άραγε φταίνε οι συνθήκες ή οι προσωπικές επιλογές που η χώρα μας συρρικνώνεται;
Η πρώτη πανελλαδική έρενα της Prorata για το 2025 εστιάζει στον θεσμό της οικογένειας και κατ’ επέκταση στο δημογραφικό πρόβλημα που μαστίζει τη χώρα εδώ και δεκαετίες.
Στη δημοσκόπηση που πραγματοποιήθηκε σε δείγμα 871 ατόμων, ηλικίας 17 ετών και άνω, μεταξύ 14 και 18 Ιανουαρίου 2025, καταγράφονται τόσο οι αντικειμενικές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες όσο και τα ζητήματα προσωπικών επιλογών των Ελλήνων ως προς τον θεσμό της οικογένειας*.
To 25% έχει γονείς που κατοικούν μακριά
Δεδομένου ότι δεν βρίσκονται στη ζωή οι γονείς του 33% των ερωτηθέντων, το 25% από το εναπομείναν 67% μένει σε απόσταση από 30 λεπτά έως αρκετές ώρες μακριά από τους γονείς του. Ένα 21% μένει στο ίδιο σπίτι ή στην ίδια πολυκατοικία.
Αυτό όμως δημιουργεί επιπλοκές καθώς όπως σημειώνει ο καθηγητής κοινωνικών ανισοτήτων και κοινωνικής αναπαραγωγής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Θανάσης Αλεξίου, οι μελλοντικοί γονείς δεν έχουν τους δικούς τους γονείς να προσέχουν τα παιδιά, όταν είναι περιορισμένες οι δυνατότητες, πχ έλλειψη σε βρεφονηπιακούς σταθμούς.
«Πολλά παιδιά μένουν μακριά απο τους γονείς τους, αλλά από τα ευρήματα φαίνεται ότι προσπαθούν να μένουν κοντά στους γονείς, για ευνόητους λόγους και μου φαίνεται λογικό» λέει ο Αλεξίου.
Διδάσκοντας μεταξύ άλλων και Κοινωνιολογία της Οικογένειας, ο Θανάσης Αλεξίου λέει ότι «είναι καλό να συμμετέχουν οι παππούδες στην ανατροφή των παιδιών για την κοινωνικοποίησή τους, γιατί τοποθετούνται διαφορετικά μέσα στον χρόνο και τα παιδιά. Αντιλαμβάνονται τον χρόνο μέσα από τις διαδοχικές γενεές και αυτό είναι κοινωνικό κεφάλαιο δεν είναι εξάρτηση από τους γονείς, όπως όπως υποδηλώνει μια ψυχαναλυτική θέση, ότι δηλαδή, δεν έχουμε ενηλικιωθεί»».
«Όχι, είναι θετικό ότι υπάρχει αυτό το ενδιαφέρον στην οικογένεια για τα παιδιά, για να σπουδάσουν καθώς ελλείψει πρόνοιας (φοιτητικές εστίες, φοιτητικά επιδόματα κ.λπ.) το βάρος αναλαμβάνει η οικογένεια, υπογραμμίζει ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, τονίζοντας ότι «σε κάθε περίπτωση αυτό το ενδιαφέρον είναι κοινωνικό κεφαλαιο που μαζί με το επίπεδο των σπουδών στα ελληνικά πανεπιστήμια δίνει τη δυνατότητα στους Έλληνες φοιτητές και φοιτήτριες που συνεχίζουν στο εξωτερικό να διαπρέπουν».
Το 57% μένει σε δικό του σπίτι
O 1 στους 4 μένει σε ενοίκιο, ενώ το 57% είναι ιδιοκτήτες του σπιτιού τους είτε από κληρηνομιά είτε από αγορά με δάνειο. Το 15% φιλοξενείται από τους γονείς του.
«Εδώ είναι νομίζω ένα από τα κρίσιμα ζητήματα, η στέγη» υπογραμμίζει ο Θανάσης Αλεξίου. «Αυτό που λείπει στην Ελλάδα είναι η κοινωνική κατοικία» λέει ο ίδιος, παρατηρώντας ότι οι άνθρωποι είτε ζούνε στο ενοίκιο, είτε με αγορά σπιτιού, είτε από σπίτι που έχουν κληρονομήσει ή θα ζουν μαζί με τους γονείς τους. «Άρα λείπει παντελώς η κοινωνική κατοικία που σε άλλες χώρες μπορεί να καλύπτει και ένα 30% των στεγαστικών αναγκών» σημειώνει.
Η οικονομική αβεβαιότητα σκοτώνει την προοπτική
Στους βασικότερους λόγους που δεν μπορούν οι Έλληνες να προχωρήσουν στη δημιουργία οικογένειας αναφέρονται η οικονομική αβεβαιότητα (84%) η ανεπαρκής στήριξη του κράτους (39%) και οι προσωπικές προτεραιότητες (34%).
Σχολιάζοντας τις αντικειμενικές και υποκειμενικές συνθήκες που αποτρέπουν τους Έλληνες απο την οικογένεια, ο καθηγητής Θανάσης Αλεξίου εκτιμά ότι υπάρχει μια διαλεκτική σχέση μεταξύ τους. «Οι αντικειμενικές συνθήκες είναι ακριβώς έτσι, όπως φαίνονται στα ευρήματα. Όπως είδαμε, για παράδειγμα, η έλλειψη στέγης είναι ίσως ο πιο σημαντικό παράγοντας. Ένα μεγάλο μέρος των ερωτώμενων είτε μένουν στο ενοίκιο είτε μένουν με τους γονείς τους, που αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια γενικευμένη αίσθηση ανασφάλειας. Προφανώς, αυτό έχει να κάνει με την ανεργία και με την έλλειψη προοπτικής για το μέλλον, η οποία έχει καθαρά οικονομική-κοινωνική βάση».
Ο Κωνσταντίνος Ζαφείρης, καθηγητής Δημογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου, πιστεύει ότι ο κόσμος απαντάει και με αυτά που ακούει. «Είναι λογικό λοιπόν οι άνθρωποι να απαντούν με μια μίξη προσωπικών εμπειριών και ακούγοντας τι γίνεται στην κοινωνία». Εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι οι ερωτήσεις απευθύνονται σε ηλικίες από νέους μέχρι ηλικιωμένους.
«Είναι ένα ζήτημα αυτό. Διότι είναι άλλο πράγμα τι θέλετε να κάνετε και άλλο τι κάνατε ή τι νομίζατε ότι θα κάνατε. Γι αυτό θα ήταν πιο αντιπροσωπευτικό εάν ερωτούνταν αποκλειστικά άτομα από 20 έως 40-45 ετών», υπογραμμίζει, τονίζοντας ότι ο ίδιος θα ιεραρχούσε κάπως διαφορετικά τα προβλήματα.
Όπως σημειώνει, θαπερίμενε μεγαλύτερα ποσοστά στις δυσκολίες εξισορρόπησης επαγγελματικής και προσωπικής ζωής (19%). «Διότι εδώ έχουμε ένα μεγάλο πρόβλημα του εργασιακού και του οικογενειακού βίου, το οποίο πρέπει να λυθεί κάποια στιγμή και μάλιστα αυτό είναι μεγαλύτερο στον ιδιωτικό τομέα. Έχουν γίνει πολύ περισσότερα πράγματα για τους εργαζόμενους στον δημόσιο τομέα, από αυτά που τελικά εφαρμόζονται στους εργαζόμενους του ιδιωτικού τομέα».
Το 24% απαντάει δυσκολία εξεύρεσης κατάλληλου συντρόφου. «Το να βρεις έναν κατάλληλο σύντροφο δεν σημαίνει κάτι. Είναι αυτό που έχεις στο μυαλό σου. Στη σημερινή εποχή που ζούμε, στην ελληνική ατομιστική κοινωνία, είναι λίγο τα πράγματα περίεργα. Και βλέπετε τα νέα ζευγάρια πώς φτιάχνουν σχέσεις και τις χαλάνε, “δεν χάθηκε ο κόσμος” δηλαδή. Κάποιοι άνθρωποι στο τέλος δεν θα καταφέρουν να έχουν σύντροφο» παρατηρεί ο καθηγητής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.
«Η ανασφάλεια γύρω από την εργασία ο φόβος της απόλυσης ή αν θέλετε η αίσθηση ότι κάποια στάνταρ της ελληνικής κοινωνίας δεν υπάρχουν πια, όπως ζητήματα που αφορούν τα δημόσια αγαθά, το σχολείο την εκπαίδευση, την ασφάλεια των τρένων, όλα αυτά δημιουργούν μια γενικευμένη ανασφάλεια που εκ των πραγμάτων περνάει στα υποκείμενα, στα άτομα» λέει ο Αλεξίου.
Οι Έλληνες θα νέρωναν το κρασί τους για να έχουν παιδιά
Συντριπτικά μεγάλα ποσοστά των ερωτηθέντων δείχνουν ότι θα έβαζαν σε δεύτερη μοίρα τις προσωπικές επιθυμίες και προτιμήσεις προκειμένου να ανταπεξέλθουν οικονομικά σε έναν γάμο και την προοπτική τεκνοθεσίας.
Ενδεικτικά, το 88% θα αρκούνταν σε φτηνότερο αυτοκίνητο, το 85% θα μείωνε τις εξόδους και τη διασκέδαση και ένα 84% θα συμβιβαζόταν με λιγότερα αγαθά για τους ίδιους προκειμένου να εξασφαλίσουν τον έγγαμο και γονικό βίο.
«Ένα μεγάλο ποσοστό θα παραιτούνταν από το αυτοκίνητο, από τις εξόδους κτλ. Εγώ αυτό το συνδυάζω με την αίσθηση ευθύνης» παρατηρεί ο Αλεξίου.
Πράγματι, στην ίδια γραμμή κινείται και ο κ. Ζαφείρης σύμφωνα με τον οποίο, ο κόσμος νερώνει το κρασί του και μάλιστα πολύ. «Ο κόσμος έχει μια εμπειρία από την οικονομική κρίση. Ξέρει ότι το κόστος της ζωής, τα έξοδα αυξάνονται. Έτσι θα μειώσουν τα έξοδά τους, θα κόψουν το ένα, θα κόψουν το άλλο. Δηλαδή είναι μια λογική αντίδραση αυτή»αναφέρει ο Κωνσταντίνος Ζαφείρης
Σχολιάζοντας όμως ο ίδιος το γεγονός ότι οι περισσότεροι δεν θα έφευγαν από την περιοχή τους (52%) εξηγεί ότι «Οι Έλληνες πάσχουν από το σύνδρομο της «άδειας φωλιάς». Οι άνθρωποι έχουν μάθει τις γειτονιές τους, πολλοί δεν είναι κοσμοπολίτες, έχουν την τάση να θέλουν να μένουν στην περιοχή τους. Δεν είναι κακό».
Από την πλευρά του, ο κ. Ζαφείρης σημειώνει ότι πράγματι, «η οικονομική αβεβαιότητα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που έχουν οι νέοι, τόνιζοντας «ότι για παράδειγμα υπάρχει μεγάλη ανεργία» κτλ.
Όσον αφορά τη σημασία της έλλειψης στέγης ως ανασταλτικός παράγοντας (30%), οι δύο πανεπιστημιακοί τη θεωρούν καταλυτικό παράγοντα. Για τον κ. Ζαφείρη μάλιστα, «στην έλλειψη στέγης να σας πω την αλήθεια περίμενα να είναι μεγαλύτερα τα νούμερα, βλέποντας πού έχουν φτάσει τα ενοίκια και πόσο δύσκολο είναι ένα ζευγάρι να αποκτήσει ένα δικό του σπίτι».
Ο ίδιος καταγράφει την κρατική ανεπάρκεια. «Η κοινωνική πολιτική του κράτους νομίζω ότι είναι τουλάχιστον ανεπαρκής γιατί, για παράδειγμα, κοινωνική πολιτική δεν σημαίνει μόνο επιδόματα κτλ., αλλά σημαίνει και σχολείο, πώς θα λειτουργεί, ποιες ώρες θα λειτουργεί, σημαίνει το κόστος ανατροφής των παιδιών. Δηλαδή κάποιο παιδί θα πρέπει να μάθει ξένες γλώσσες, μετά να πάει στο φροντιστήριο που είναι ένα τεράστιο κόστος. Μετά θα περάσει σε ένα πανεπιστήμιο που η εκπαίδευση είναι τύποις δωρεάν. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι ένα ζευγάρι, ειδικά σε συνθήκες οικονομικής αβεβαιότητας βιώνει μεγάλο άγχος και μεγάλη πίεση για να μεγαλώσει την οικογένειά του, πόσω μάλλον για να παντρευτεί» υπογραμμίζει.
Ο καθηγητής στο Δημοκρίτειο κάνει λόγο για μια “ηγεμονική συμπεριφορά” στην ελληνική κοινωνία. «Αυτή τη στιγμή το πολιτιστικό πλαίσιο λέει λίγα παιδιά και παντρέψου σε μεγάλη ηλικία. Δεν σου λέει, κορίτσι μου είσαι 18 χρονών πήγαινε να παντρευτείς. Ούτε είσαι αγόρι μου 20 χρονών παντρέψου. Σου λέει, κοίταξε να σπουδάσεις, να κάνεις τα μεταπτυχιακά σου, να βρεις μια καλή δουλειά να βρεις ένα καλό παλικάρι κτλ κτλ.».
Συνεπώς, ο ειδικός στο δημογραφικό στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο, συνδυάζοντας όλα τα προηγούμενα, καταλήγει ότι οι προσωπικές προτεραιότητες πάνε μαζί με την κοινωνική πίεση. «Οι προσωπικές προτεραιότητες εντάσσονται μέσα σε ένα κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο».
Παραδοσιακή, αλλά ανοιχτή η ελληνική κοινωνία
Για το 66% των ερωτηθέντων, οικογένεια είναι το παραδοσιακό πρότυπο με παππούδες, γονείς, παιδιά. Ωστόσο, ένα ίδιο ποσοστό 65% θεωρεί ως οικογένεια ακόμα και άτομα που μένουν με σύμφωνο συμβίωσης ή παντρεμένα που έχουν παιδιά.
Ακόμα και δύο άγαμα άτομα με παιδιά εκλαμβάνεται ως οικογένεια από το 41%.
Οι ερωτώμενοι θεωρούν οικογένεια τις τρεις γενιές μαζί, παρατηρεί ο Θανάσης Αλεξίου. «Γιατί η οικογένεια δεν είναι μόνο ένα λιμάνι σε έναν άκαρδο κόσμο, όπως λέει ο κοινωνιολόγος Κρίστοφερ Λας, είναι και ένας φορέας ασφάλειας για τους ανθρώπους». Αυτό ισχύει κυρίως για τα παιδιά, προσθέτει, «που θα μεγαλώσουν από παππούδες που θα βοηθήσουν στην ανατροφή τους επειδή δεν υπάρχουν οι αντίστοιχες υποδομές για την κοινωνική αναπαραγωγή (πχ παιδικοί σταθμοί), δεν υπάρχει αυτή η συμφιλίωση στην οικογενειακή και επαγγελματική ζωή, κυρίως στις γυναίκες για να αποδεσμευτούν από το νοικοκυριό και να εργαστούν κτλ».
Ευθύνη και άγχος ο ερχομός ενός παιδιού
Οι μισοί αισθάνονται ευθύνη στη σκέψη να γίνουν ή να ξαναγίνουν γονείς, ενώ σχεδόν οι 4 στους 10 κυριεύονται από φόβο. Τρίτο ισχυρότερο αίσθημα είναι η χαρά (28%), με την ανασφάλεια να ανέρχεται στο 22%.
Είναι πολύ σημαντικό που ως κοινωνία διαθέτουμε ένα απόθεμα και υπάρχει ένα αίσθημα ευθύνης, σημειώνει ο κ. Αλεξίου. «Η ανασφάλεια και ο φόβος δεν υπερκαλύπτουν την ευθύνη, που σημαίνει ότι οι άνθρωποι αυτοί έχουν επίγνωση, έχουν συνείδηση των δυνατοτήτων τους» λέει με αισιοδοξία ο ειδικός, τονίζοντας μάλιστα, πως εάν «από τη πλευρά του κράτους προσφέρονταν δυνατότητες, τότε εκεί θα σχετικοποιούνταν και η ανασφάλεια και ο φόβος και οι άνθρωποι θα ήταν υπέρ του να κάνουν οικογένεια. Αυτό το εύρημα το θεωρώ πολύ σημαντικό», λέει.
«Ο φόβος και η ανασφάλεια αυξάνονται εκεί που οι άνθρωποι νοικιάζουν το σπίτι ή που φιλοξενούνται από τους γονείς τους» παρατηρεί ο Αλεξίου. Για παράδειγμα, σε όσους μένουν με ενοίκιο, η ανασφάλεια κυμαίνεται στο 26% και ο φόβος στο 19% και εκείνοι που φιλοξενούνται από τους γονείς τα ποσοστά είναι 29% και 29% αντίστοιχα*. «Θεωρώ ότι το να φιλοξενούνται από τους γονείς σημαίνει ότι παραιτούνται σε έναν βαθμό και από την αυτονομία τους ως αυθύπαρκτα πρόσωπα» υπογραμμίζει ο κ. Αλεξίου.
Ανεπαρκές το κράτος λέει το 85%
Ένα συντριπτικό ποσοστό των ερωτηθέντων (85%) θεωρεί το κράτος ανεπαρκές ως προς τη στήριξη των οικογενειών. Τόσο ο κ. Ζαφείρης όσο και ο κ. Αλεξίου παρατηρούν τις τεράστιες ευθύνες της πολιτείας, όπως καταγράφονται και από τις απαντήσεις των ερωτηθέντων.
«Ποιότητα ζωής σημαίνει ότι έχεις μια κοινωνία που καλύπτει τις ανάγκες των ανθρώπων αναλόγως το ποιες είναι αυτές» σημειώνει ο κ. Ζαφείρης. «Το κράτος δεν είναι καθόλου υποστηρικτικό στις οικογένειες». Αλλά δεν είναι μόνο το κράτος που φέρει ευθύνες σύμφωνα με τον καθηγητή στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο, αλλά και η τοπική αυτοδιοίκηση. «Για παράδειγμα, σε όλες τις χώρες της πρώην σοσιαλιστικής Ευρώπης υπάρχουν παντού παιδικές χαρές, στην Ελλάδα δεν υπάρχει τέτοια κουλτούρα», τονίζει.
Σε επίπεδο κρατικών ευθυνών, για τον Θανάση Αλεξίου, το στεγαστικό είναι το κύριο πρόβλημα που εντείνει την ανασφάλεια των νέων. «Εγώ θεωρώ ότι θα μπορούσε μόνο με την κατασκευή κοινωνικών κατοικιών -οι γνωστές εργατικές κατοικίες- να λυθεί το πρόβλημα. Όπως γνωρίζετε, η εργατική κατοικία έχει καταργηθεί από το 2012-2013» λόγων μνημονίων, υπενθυμίζει ο καθηγητής, όντας πεπεισμένος ότι με την κοινωνική κατοικία μπορεί να αμβλυνθεί σημαντικά το στεγαστικό πρόβλημα.
