Με τις εξελίξεις στον τομέα της σύγχρονης νευροεπιστήμης να ακολουθούν αλματώδεις ρυθμούς, η κλινική συνθήκη της άνοιας αποτελεί ακόμα και τώρα, έναν πολλές φορές -κρυφό εχθρό-, ο οποίος τείνει να εξελίσσεται επικίνδυνα σε μια «σύγχρονη μάστιγα» του λεγόμενου εξελιγμένου Δυτικού κόσμου και της σύγχρονης Κοινωνίας εν γένει.
Ο όρος «Άνοια» περιγράφει την κλινική εικόνα μιας σειράς από νευροεκφυλιστικές διαδικασίες στον εγκέφαλο οι οποίες προκαλούν την σταδιακή έκπτωση σε όλες τις γνωστές νοητικές λειτουργίες (μνήμη, προσοχή, γλώσσα, συλλογισμός), με τις εξελίξεις να ακολουθούν εξίσου σημαντικές αλλαγές στο συναίσθημα, την συμπεριφορά και την προσωπικότητα. Περίπου 6,9 εκατομμύρια Αμερικανοί –ηλικίας άνω των 65 ετών-, εκτιμάται ότι ζουν σήμερα με την νόσο Alzheimer, ενώ το 65% των ασθενών –επίσης ηλικίας 65 ετών και άνω-, διαγνώσθηκαν με κλινική άνοια στην Μ.Βρετανία. τον περασμένο Μάιο.
Η υγειονομική μέριμνα για την άνοια, πέραν του διόλου αμελητέου κόστους εις βάρος του κρατικού ισολογισμού ενός κράτους, αποτελεί έναν καθημερινό συναισθηματικό Γολγοθά για τους πάσχοντες – αλλά και τους φροντιστές τους -, προκαλώντας σοβαρές δυσλειτουργίες στην καθημερινότητα τους και σημαντική πτώση στην συνολική τους λειτουργικότητα.
Άνοια: Διαφορετικές Περιπτώσεις και όχι Μία: Σε αντίθεση με την κοινή γνώμη, όπου η άνοια έχει ταυτιστεί αποκλειστικά με την νόσο Alzheimer, στην πραγματικότητα ο όρος της «άνοιας» περιλαμβάνει ένα σύνολο διαφορετικών κλινικών συνθηκών, με την νόσο Alzheimer να αποτελεί απλώς την συχνότερη της μορφή (έως και το 65-70). Η δεύτερη πιο συχνή της μορφή, είναι η Αγγειακή Άνοια και ακολουθούν η Άνοια λόγω Parkinson, η Άνοια με Σωμάτια Lewy και η Μετωπο-Κροταφική Άνοια.
Η διαφορο-διάγνωση -δηλαδή η ακριβής διάκριση μεταξύ των διαφορετικών τύπων άνοιας- σε έναν ασθενή, αποτελεί την σημαντικότερη πρόκληση και είναι ιδιαιτέρως κρίσιμη σε κλινικό επίπεδο, καθώς η κάθε μορφή άνοιας ακολουθεί διαφορετική κλινική πορεία, επηρεάζοντας –περισσότερο ή λιγότερο– και σε –διαφορετικούς χρόνους-, διαφορετικά χαρακτηριστικά της νόησης και της συμπεριφοράς, με τις μνημονικές διαταραχές να αποτελούν για παράδειγμα προεξέχον χαρακτηριστικό στα αρχικά στάδια της νόσου Alzheimer, τις διαταραχές στον συλλογισμό και την σύνθετη προσοχή στην Αγγειακή Άνοια (με πολύ συχνές τις διαταραχές στην βάδιση) και τις αλλαγές στην προσωπικότητα και την συμπεριφορά στην Μετωποκροταφική Άνοια.
Πρώιμα σημάδια: Η κλινική άνοια αποτελεί μια αιφνίδια, προοδευτική διαδικασία που πολλές φορές στα λεγόμενα αρχικά «προ-κλινικά στάδια», μπορεί να υποβόσκει στις ενέργειες και τις καθημερινές δραστηριότητες ενός ατόμου, καθιστώντας ιδιαίτερα εύκολη την περίπτωση τα πρώιμα της σημάδια να «υπεκφύγουν» της προσοχής του ιδίου και του στενού του περίγυρου ή να αποδοθούν λανθασμένα σε κόπωση, παράγοντες ηλικίας, ακόμα και κατάθλιψη.
Μια ενδεχόμενη πτώση της λειτουργικότητας στις μεγάλες ηλικίες, είναι γενικά φυσιολογική (η λεγόμενη «γεροντική άνοια» ή αλλιώς επιστημονικά «Ήπια Νευρογνωστική Διαταραχή»), ωστόσο η κλινική άνοια αποτελεί μια ξεχωριστή κατάσταση που σταδιακά οδηγεί το άτομο στην πλήρη εξάρτηση του από τους άλλους και στην καθολική απώλεια της προσωπικότητας. Ενδεικτικά θα αναφερθούμε σε μερικά από τα συχνότερα πρώιμα, προειδοποιητικά σημάδια ή «συμπτώματα», που μπορούν να κινήσουν τις υποψίες του προσώπου ή των ατόμων που βρίσκονται στο στενό του περιβάλλον:
Μνήμη: Τα άτομα ξεχνούν συχνά πρόσφατες πληροφορίες, συμπεριλαμβανομένων των υποχρεώσεων, σημαντικών ημερομηνιών, ραντεβού, ή πρόσφατων συναντήσεων με σημαντικά πρόσωπα. Ένα άλλο κοινό στοιχείο, είναι να χάνουν ή να ξεχνούν που έχουν αφήσει χρήσιμα αντικείμενα ή να τα έχουν τοποθετήσει σε «άσχετα» σημεία στο σπίτι. Επιπρόσθετα, τα άτομα μπορεί να επαναλαμβάνουν την ίδια ερώτηση, να χρειάζεται να λάβουν παραπάνω από μία φορά την ίδια απάντηση για κάτι, να ξεχνούν περιεχόμενα συζητήσεων ή να τα μπερδεύουν με το περιεχόμενο συζητήσεων τους με άλλους ανθρώπους.
Αποπροσανατολισμός: Ένα εξίσου κοινό πρώιμο σύμπτωμα αποτελεί ο αποπροσανατολισμός στον χρόνο και τον χώρο. Για παράδειγμα το πρόσωπο μπορεί ξαφνικά να δυσκολεύεται να ανακαλέσει την ακριβή πορεία προς ένα γνωστό ή οικείο μέρος ή να χάνει πρόσκαιρα τον προσανατολισμό του εντός ενός οικείου περιβάλλοντος (π.χ. να ψάχνει το μπάνιο στο σπίτι του ή στο σπίτι κάποιου συγγενή σε λάθος δωμάτιο), ή να του διαφεύγουν αρκετά συχνά, στοιχεία της τρέχουσας ημερομηνίας, όπως η ακριβής ημέρα (Τρίτη αντί για Τετάρτη), ή η ακριβής ημερομηνία (13 αντί για 15). Υπάρχει ακόμα η περίπτωση τα άτομα να ξεκινήσουν να ντύνονται «ακατάλληλα» με τις ημερολογιακές ενδείξεις, ή των καιρικών συνθηκών ή να εμπλέκονται σε δραστηριότητες που δεν συνάδουν με τις απαιτήσεις της τρέχουσας χρονικής στιγμής.
Εκτελεστικές λειτουργίες: Τα άτομα αρχίζουν να παρουσιάζουν δυσκολίες σε -μέχρις πρωτίστως- συνηθισμένες ή εύκολες για τα ίδια, δραστηριότητες (όπως στον τομέα της εργασίας τους), προβλήματα στην συγκέντρωση και την προσοχή, δυσκολία στην διαχείριση των οικονομικών (για π.χ. πληρωμή λογαριασμών) ή άλλες κοινές δραστηριότητες όπως το μαγείρεμα και οι δουλειές του σπιτιού. Επιπλέον, τα άτομα μπορεί να «χάνονται» κατά την διάρκεια των ξεχωριστών βημάτων που πρέπει να ακολουθήσουν για την διεκπεραίωση ενός έργου ή την ολοκλήρωση μιας δραστηριότητας, ως αποτέλεσμα του ξεκινήματος της πτώσης της γνωστικής τους λειτουργίας.
Γλώσσα: Ένα ακόμη συχνό πρώιμο σημάδι αποτελεί η δυσκολία στις γλωσσικές λειτουργίες ή στην διαχείριση του περιεχομένου της γλώσσας. Τα άτομα μπορεί να δυσκολεύονται να βρουν την κατάλληλη λέξη για να περιγράψουν ή να ορίσουν κάτι, να χρησιμοποιούν φτωχό λεξιλόγιο σε σχέση με το παρελθόν ή το μορφωτικό τους επίπεδο ή να δυσκολεύονται να κατανοήσουν το περιεχόμενο πιο σύνθετων εννοιών, επηρεάζοντας την ικανότητα κατανόησης του περιεχομένου μιας συζήτησης ή την παρακολούθηση μιας ταινίας.
Τα παραπάνω σημάδια, εάν και εφόσον παρατηρηθούν, χρήζουν της ιδιαίτερης προσοχής και της συστηματικής παρακολούθησης, κυρίως από τους οικείους τους, καθώς πολλές φορές τα ίδια τα άτομα δεν είναι δυνατόν να τα αναγνωρίσουν.
Ο ρόλος της Νευροψυχολογίας στην κλινική Άνοια: Ο ρόλος της κλινικής Νευροψυχολογίας, όπως στις υπόλοιπες εκφυλιστικές διαταραχές αλλά και άλλες χρόνιες εγκεφαλικές καταστάσεις, έτσι και στην περίπτωση της Άνοιας, μπορεί να είναι καθοριστικός.
Η συμβολή της νευροψυχολογικής εκτίμησης στην ακριβή διάγνωση είναι ιδιαίτερα πολύτιμη. Οι διαφορές μεταξύ των διακριτών τύπων Άνοιας εμφανίζονται τυπικά στα πρώιμα στάδια, προτού η εξέλιξη της ασθένειας γίνει τόσο εκτεταμένη, ώστε να εκμηδενίσει τις διαφορές αυτές. Συνεπώς, ο ρόλος της νευροψυχολογικής εκτίμησης μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα κρίσιμος -πολύ περισσότερο από ότι μία τυπική νευρολογική ή άλλη ψυχιατρική εξέταση-, καθώς δύναται να εντοπίσει και να διαφοροποιήσει τις σχετικά πρώιμες εκδηλώσεις των συμπτωμάτων, τότε που τα διακριτά χαρακτηριστικά τους είναι ακόμα παρόντα.
Επομένως τόσο ο χρόνος αλλά όσο και τα εργαλεία αξιολόγησης, είναι δύο σημαντικοί παράγοντες, καθώς μακροπρόθεσμα και όσο προχωρά η νόσος, οι διαφορετικές εκφυλιστικές καταστάσεις γίνονται κλινικά και νευροψυχολογικά δυσδιάκριτες και τα θύματα τους τείνουν να μοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Ωστόσο ο ρόλος της Νευροψυχολογίας δεν περιορίζεται μόνο στα πλαίσια παροχής μιας ακριβέστερης διάγνωσης. Ο ρόλος της νευροψυχολογικής αποκατάστασης, δηλαδή της θεραπείας μέσω γνωστικών ασκήσεων, ειδικά σχεδιασμένων για την κάθε περίπτωση, μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμη στην κλινική πορεία της νόσου.
Παρόλο που οι εξελίξεις στην επιστήμη δεν επιτρέπουν ακόμη την πλήρη θεραπεία της Άνοιας, καθιστώντας την μια κατάσταση κλινικά μη αναστρέψιμη από την στιγμή που θα εκδηλωθεί πλήρως, η νευροψυχολογική αποκατάσταση μπορεί να βελτιώσει σημαντικά τις συνθήκες διαβίωσης των ασθενών, ακόμα και να καθυστερήσει αρκετά -και υπό περιπτώσεις- την κλινική τους επιδείνωση, όταν ακόμα οι νευροεκφυλιστικές διαδικασίες βρίσκονται στα αρχικά στάδια.
Επίλογος: Η Άνοια αποτελεί μια χρόνια εκφυλιστική νόσο που οδηγεί στην προοδευτική αλλοίωση του εγκεφαλικού ιστού και της συμπεριφοράς. Ανάμεσα στα προεξέχοντα, πρώιμα σημάδια βρίσκονται η ψυχοκοινωνική απόσυρση, οι διαταραχές προσοχής (όπως η αμέλεια), η αδυναμία συγκέντρωσης ή η «αφηρημάδα», οι διαταραχές στην μνήμη και η απάθεια, δηλαδή η μειωμένη ικανότητα για έναρξη, σχεδιασμό ή την εκτέλεση σύνθετων δραστηριοτήτων.
Καθώς οι γνωστικές λειτουργίες των ασθενών εξασθενούν, η επίγνωση του εαυτού και η ικανότητα να φροντίζουν τον εαυτό τους μειώνονται σημαντικά. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό τα άτομα αυτά να λάβουν όσο το δυνατόν νωρίτερα την μέγιστη δυνατή πρόληψη και θεραπεία, προτού οδηγηθούν στην πλήρη εξάρτηση τους από τους άλλους, την γενική απώλεια επίγνωσης και στην αδυναμία να αυτοεξυπηρετηθούν και να αντιδρούν ανεξάρτητα.
Η Κλινική Νευροψυχολογία αποτελεί μια σύγχρονη και πρωτοποριακή μέθοδο που συνδυάζει την επιστήμη της ιατρικής, της ψυχολογίας και της συμπεριφοράς και μπορεί να συνεισφέρει με πολύτιμο τρόπο τόσο στην πρόληψη, την ακριβή διάγνωση αλλά και την πορεία της νόσου. Τα τελευταία χρόνια, η Άνοια αναπτύσσεται ταχύτατα και τείνει να εξελίσσεται σε μια σύγχρονη μάστιγα, προσβάλλοντας ολοένα και περισσότερους ανθρώπους, της τρίτης κυρίως ηλικίας.
Συνεπώς οι προκλήσεις τόσο για το σύστημα Δημόσιας και Ιδιωτικής Υγείας, όσο και για την ίδια την Κοινωνία εν γένει, με πρωταγωνιστές τους ίδιους τους ασθενείς αλλά και τις οικογένειες τους, είναι μεγάλες και μας καλούν να δράσουμε έγκαιρα, την ώρα που τα περιθώρια είναι ακόμη ανοιχτά και προτού οι ασθενείς παραδοθούν μοιραίως στις καταστροφικές επιδράσεις αυτής της πολύ σοβαρής κλινικής νόσου.
Γεωργιάδης Μάρκος, Κλινικός Νευροψυχολόγος (ΜΑ in Clinical Neuropsychology, The University of Sheffield).
